विराटनगर : विराटनगर जुट मिल्समा २० वर्ष काम गरी उपदान लिएका कृष्ण बस्नेत बन्द भएको मिल फेरि चल्न थालेपछि जागिर खान विराटनगर फर्किएका छन्। जुट मिल्समा काम गरेको अनुभवका आधारमा उनी रोजगारीका लागि भारतसम्म पुगे। ‘विराटनगरको रानीमा अवस्थित विराटनगर जुट मिल्स सञ्चालन हुने खबर सुन्नासाथ फर्किएर आए’, बस्नेतले भने, ‘मैले यो जुट मिल्समा आफ्नो सम्पूर्ण जीवन नै बिताए। फेरि चल्न थालेको समाचार सुनेर फर्केर आएको हुँ।’
विराटनगरका मुरारीप्रसाद लुइँटेल ४० वर्ष आबद्ध भएको विराटनगर जुट मिल्स धेरै समय बन्द भयो। यस अवधिमा उनले विराटनगर आसपासकै जुट मिल्समा काम पनि गरे तर यही महिनाबाट जुट मिल्स सञ्चालनमा आएको थाहा पाउनासाथ मिल सञ्चालन समितिका पदाधिकारीसँग भेट गरेर आफ्नो अनुभवको फेहरिस्त सुनाउनासाथ उनलाई काम मिल्यो। लुइँटेल भन्छन्, ‘अब मैले फेरि यही मिल्समा आएर काम गर्ने अवसर पाएको छु। निकै हर्षित छु।’
भारतको औद्योगिक समूह विनसम इन्टरनेसनलाई ठेक्कामा सञ्चालन अनुमति दिए पनि २०७१ असोज १८ मा पछिल्लो पटक बन्द भएको मिल गत हप्ताबाट नयाँ व्यवस्थापनले चलाउन सुरु गरेपछि मजदुर काममा फर्कन थालेका हुन्। नेता कृष्णप्रसाद कोइराला र व्यवसायी रामलाल गोल्छासमेतको सहयोगमा भारतका उद्योगी राधाकृष्ण चमडियाले १९९३ सालमा विराटनगर जुट मिल्स स्थापना गरेका थिए। यहीबाट मुलुकमा औद्योगिक इतिहास सुरु भएको थियो। तर, प्रजातन्त्र स्थापना भएको केही समयपछि मिल पहिलो पटक बन्द भयो। पञ्चायत व्यवस्थाभरि राम्रोसँग सञ्चालन भएर बर्सेनि करोडौँ मुनाफा आर्जन गर्दै आएको थियो। मुलुकभित्र माओवादी द्वन्द्व सुरु भएपछि उद्योग खस्कियो।
२०६५ सालमा मजदुरलाई पेअफ एकमुष्ठ रकम दिएर सरकारले मिल्स बन्द गरिदियो। त्यो वर्ष चार हजार पाँच सय मजदुर कार्यरत थिए। मिल्सका सञ्चालक तथा पुराना मजदुर मुकुन्दप्रसाद नेपाल भन्छन्, ‘बारम्बार बन्द भएको यो मिलले धेरैको जीवन बनाएको छ। धेरैको रोजीरोटीको व्यवस्था गरेको छ। मिल लामो समयपछि फेरि सञ्चालन सुरु हुनु निकै नै सुखद पक्ष हो।’
मिलमा वर्षौंसम्म काम गरेका मजदुर फेरि काममा फर्किएका छन्। मिलबाट हाल दैनिक ६ टनसम्म उत्पादन हुँदै आएको छ।
लामो समयसम्म गुल्जार रहेको विराटनगर मिल्सको भवन तथा मजदुरको बसोबास क्षेत्र खण्डहरमा परिणत भयो। सरकारले मिलको संरक्षण गर्न कर्मचारी नियुक्त गर्दै भर्ती केन्द्र बनाएपछि मिलले गति लिन नसकेको नेपालको आरोप छ।
मिलमा वर्षौंसम्म काम गरेका मजदुर फेरि काममा फर्किएको उल्लेख गर्दै ३७ वर्षदेखि मिल्समा कार्यरत सुधिर सिंहले आफूहरूको जीवन नै मिल्ससँग जोडिएको र बन्द हुँदा भावनात्मक रूपमा निकै चोट पुगेको बताए। भन्छन्, ‘मिलले फेरि उत्पादन थालेपछि म पनि काम गर्न फर्किएको छु।’
बन्द भएको लामो समयपछि विराटनगर जुुटमिल फेरि सञ्चालनमा आएको र आफूहरूको व्यवस्थापनमा पहिलो चरणमा दुईवटा मेसिन चालू गरेर प्रारम्भिक उत्पादन थालिएको व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष बसन्त वनले जानकारी दिएका छन्। वनले भने, ‘आउँदो पुसदेखि दैनिक २० टन उत्पादन गर्ने लक्ष्य छ।’ मिलबाट हाल दैनिक ६ टनसम्म उत्पादन हुँदै आएको छ। सबै मेसिन चल्दा मिल्सले जुटका बोरा र धागो गरी दैनिक ४५ टन उत्पादन दिन्थ्यो। अब आधुनिक मेसिन पनि जोड्ने तयारी गरिएको वनले बताए।
व्यवस्थापनले मिलको आर्थिक उपार्जनलाई बृहत् बनाउन मुलुकको पहिलो उद्योगलाई संग्राहलयको रूपमा विकास गर्ने तयारी गरेको छ। दैनिक २० टन सामान उत्पादन गर्दा सबै खर्च कटाएर बर्सेनि २९ करोड मुनाफा हुने अध्ययनअनुसार मिल सञ्चालनको थालनी गरिएको र चार महिनाभित्र एक हजार मजदुर र चार वर्षभित्र १० हजार मजदुरलाई रोजगारी दिने लक्ष्य लिइएको मिलका प्रबन्ध निर्देशक निलहरि काफ्लेले बताए। अहिले मिलको झन्डै दुई अर्ब आर्थिक दायित्व रहेको व्यवस्थापनको दाबी छ।
